สวนพฤกษศาสตร์เป็นแหล่งรวบรวมพรรณไม้ที่มีชีวิต ซึ่งเป็นพรรณไม้ประจำถิ่นหรือนำมาปลูกจากต่างถิ่น เพื่อใช้ในการศึกษาค้นคว้าวิจัย ให้ได้ข้อมูลทางวิทยาศาสตร์ด้านต่าง ๆ ของพรรณไม้ ภายในสวนพฤกษศาสตร์มีการปลูกพรรณไม้อย่างมีระบบเป็นหมวดหมู่ด้าน เช่น ด้านอนุกรมวิธาน ภูมิศาสตร์พืชพรรณ ประเภทของการจัดสวน การใช้ประโยชน์และสมุนไพร เป็นต้น มีทั้งพรรณไม้ถิ่นเดียว หายาก และใกล้สูญพันธ์ และมีข้อมูลด้านต่าง ๆ ประกอบ ติดแสดงให้ประชาชนทั่วไปได้เข้ามาหาความรู้ เป็นการรณรงค์ สร้างจิตสำนึกให้เกิดความหวงแหนในการอนุรักษ์ทรัพยากรพรรณไม้อย่างยั่งยืน สวนพฤกษศาสตร์จึงจัดได้ว่าเป็นประตูสู่วิทยาศาสตร์ การศึกษา และการอนุรักษ์ในอาณาจักรพืชทั้งในระดับท้องถิ่น ภูมิภาค หรือระดับโลก
การจัดตั้งสวนพฤกษศาสตร์ของกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช พยายามเลือกพื้นที่ป่าสงวนที่มีหย่อมป่าดั่งเดิมประกอบด้วยไม้ใหญ่น้อยเหลืออยู่บ้าง ทั้งนี้เพื่อประหยัดงบประมาณ ในการลงทุนจัดตั้งในระยะแรก ภายในสวนพฤกษศาสตร์มีการจัดปลูกต้นไม้ ไม้พุ่ม ไม้เถา ไม้ล้มลุก แทรกลงในหย่อมป่าเดิมให้เป็นหมวดหมู่ ตามวงศ์ สกุลต่างๆ หรือจัดปลูกพรรณไม้ตามวัตถุประสงค์ของการใช้ประโยชน์ เช่น สมุนไพร พรรณไม้วงศ์ปาล์ม วงศ์ไทร-มะเดื่อ แปลงรวบรวมพรรณไม้เมล็ดเปลือย เฟิน และแปลงรวบรวมไผ่ เป็นต้น พร้อมติดป้ายชื่อพฤกษศาสตร์และถิ่นกำเนิดไว้อย่างเด่นชัด ปัจจุบันกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช มีสวนพฤกษศาสตร์จำนวน 18 แห่ง
สวนรุกขชาติเป็นแหล่งรวบรวมพรรณไม้ท้องถิ่นที่มีค่าทางเศรษฐกิจ หายาก และใกล้สูญพันธุ์ พื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่หย่อมป่าสงวนดั้งเดิ่ม ใกล้แหล่งชุมชน มีต้นไม้เดิมหรือเป็นพื้นที่สวนป่าเดิมที่ไม่มีการบำรุงต่อไปแล้ว จึงได้เปลี่ยนเป็นสวนรุกขชาติ มีการปลูกพรรณไม้เสริมพร้อมติดป้ายชื่อพรรณไม้ให้ความรู้ชนิดพรรณไม้แก่ประชาชน เช่น ด้านการเจริญเติบโตและการออกดอกออกผล นอกจากนี้ มีการเพาะและขยายพันธุ์เพื่อการปลูกเพิ่มเติม ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นไม้ต้นขนาดต่าง ๆ โดยเน้นความสวยงามตามธรรมชาติและให้เป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจของประชาชน
สวนรุกขชาติเป็นสวนที่มีขนาดเล็กกว่าสวนพฤกษศาสตร์ กระจายอยู่ทั่วประเทศ นอกจากเพื่อการพักผ่อนหย่อนใจและดูแลไม้ท้องถิ่นแล้ว ยังมีการดูแลบำรุงรักษาป่าธรรมชาติหรือสวนป่าดั้งเดิมให้คงสภาพที่สมบูรณ์ ปัจจุบันกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช มีสวนรุกชาติจำนวน 53 แห่ง
การดำเนินงานสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติในปัจจุบัน อยู่ภายใต้กลุ่มงานพฤกษศาสตร์ป่าไม้ สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช มีสวนพฤกษศาสตร์จำนวน 18 สวน และสวนรุกขชาติ จำนวน 53 สวน นอกจากนี้ ยังเพิ่มกิจกรรมตามนโยบายโครงการป่าในเมือง "สวนป่าประชารัฐ เพื่อความสุขของคนไทย" ของรัฐบาล และให้เป็นหนึ่งในภารกิจหลักการบริหารจัดการสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติของกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช โดยเพิ่มกิจกรรมด้านต่าง ๆ ที่เปิดให้ประชาชนเข้ามาใช้ประโยชน์ได้ตามความเหมาะสม เช่น กิจกรรมตลาดประชารัฐ กิจกรรมลานดนตรี กิจกรรมการออกกำลังกาย ลานกีฬา กิจกรรมด้านศิลปะ และกิจกรรมการเรียนรู้ด้านป่าไม้ การเพาะชำกล้าไม้ เป็นต้น เป็นโครงการที่รัฐบาลคาดหวังจะช่วยลดความเหลื่อมล้ำ ให้ทุกคนสามารถใช้บริการและทรัพยากรธรรมชาติอย่างเท่าเทียมกัน
สวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ ได้รับการบรรจุอยู่ในพระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2562 เพื่อให้การการสงวน อนุรักษ์ คุ้มครอง บำรุงสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ และการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติ ระบบนิเวศ และความหลากหลายทางชีวภาพ ในพื้นที่ดังกล่าวให้เกิดประโยชน์อย่างสมดุลและยั่งยืน โดยให้ความหมายของสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ ตามมาตรา 4 ไว้ดังนี่
"สวนรุกขชาติ" หมายความว่า พื้นที่ที่มีการรวบรวมและอนุรักษ์พรรณไม้ที่มีค่า หายาก หรือใกล้สูญพันธุ์ซึ่งมีอยู่ในท้องถิ่น เพื่อให้ได้รับความรู้เกี่ยวกับพันธุ์ไม้ และการพักผ่อนหย่อนใจของประชาชน
"สวนพฤกษศาสตร์" หมายความว่า พื้นที่ที่มีการจัดรวบรวมพรรณไม้ โดยมีการจัดแยกพรรณไม้ออกเป็นหมวดหมู่ตามหลักพฤกษศาสตร์หรือตามหลักอนุกรมวิธานพืช เพื่อให้เป็นแหล่งอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ เป็นสถานที่ศึกษาค้นคว้าวิจัยทางวิชาการ และใช้เป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจของประชาชน
พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2562
นโยบายการจัดการสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ
ระเบียบและอนุบัญญัติที่เกี่ยวข้อง
ระเบียบกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ว่าด้วยการอนุญาตให้กระทำการในอุทยานแห่งชาติ วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร์ และสวนรุกขชาติ ตามมาตรา 22 วรรคสอง มาตรา 27 วรรคสาม และมาตรา 34 แห่งพระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2562 พ.ศ. 2564 ระเบียบกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ว่าด้วยการปฏิบัติการของพนักงานเจ้าหน้าที่ในอุทยานแห่งชาติ วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร์ และสวนรุกขชาติ พ.ศ. 2564 ระเบียบกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ว่าด้วยการเรียกเก็บและการยกเว้นค่าบริการหรือค่าตอบแทน และอัตราค่าบริการหรือค่าตอบแทน ในการให้บริการและการอำนวยความสะดวกในอุทยานแห่งชาติ วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร์ และสวนรุกขชาติ พ.ศ. 2564 ระเบียบกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ว่าด้วยการนำส่ง การเก็บรักษา และการใช้จ่ายเงินเพื่อการอนุรักษ์ ฟื้นฟู และบารุงรักษาอุทยานแห่งชาติ วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร์ หรือสวนรุกขชาติ พ.ศ. 2564 ประกาศกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช เรื่อง การกาหนดมูลค่าของทรัพยากรธรรมชาติในอุทยานแห่งชาติ วนอุทยาน สวนพฤกษศาสตร์ และสวนรุกขชาติ พ.ศ. 2564