ไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เถา ขึ้นบนดินหรือกึ่งอิงอาศัย แยกเพศร่วมต้นหรือต่างต้น ส่วนต่างๆ มีน้ำยางขาวหรือใส หูใบหุ้มตา กิ่งมีรอยแผลหูใบเป็นวงรอบข้อ ใบส่วนมากเรียงเวียนหรือเรียงสลับระนาบเดียว แผ่นใบด้านล่างมักมีต่อมไขตามโคนเส้นใบใกล้โคนใบ หรือมีผลึกซิสโทลิท (cystoliths) ดอกขนาดเล็กจำนวนมากเรียงแน่นอยู่ภายในฐานรองดอกที่โอบหุ้มดอกไว้ภายใน เรียกว่า syconium หรือ fig มีช่องเปิด มักมีใบประดับที่โคน ดอกเพศผู้ กลีบรวม 2–6 กลีบ แยกหรือติดกัน หรือไม่มีกลีบรวม เกสรเพศผู้ 1–5 อัน ดอกเพศเมียก้านยาว กลีบรวม 3–5 กลีบ แยกหรือติดกัน ยอดเกสรเพศเมีย 1–2 อัน ดอกที่เป็นหมันเป็นปม หรือ gall flower ก้านเกสรเพศเมียสั้น เป็นที่อยู่ของต่อไทร (wasp) บางชนิดมีดอกแบบไม่มีเพศหรือ neuter flower คือไม่มีทั้งเกสรเพศผู้และเกสรเพศเมีย ซึ่งมีความสัมพันธ์กับแมลงแบบพึ่งพากัน ผลขนาดเล็ก คล้ายแบบผนังชั้นในแข็งหรือผลแห้งเมล็ดล่อน เมล็ดมีเอนโดสเปิร์ม

สกุล Ficus มีมากกว่า 800 ชนิด ส่วนใหญ่พบในเขตร้อน ในไทยมีประมาณ 115 ชนิด เป็นพืชต่างถิ่น 7–8 ชนิด หลายชนิดผลสุกกินได้ และมีสรรพคุณด้านสมุนไพรหลายอย่าง ชื่อสกุลมาจากภาษาละตินที่ใช้เรียกชนิด F. carica L. แบ่งเป็น 6 สกุลย่อย

1. Ficus แยกเพศต่างต้น figs มักออกเป็นคู่ตามซอกใบหรือตามกิ่งที่ใบหลุดร่วง ใบประดับที่โคน 3 ใบ ดอกเพศผู้อยู่ใกล้ช่องเปิดหรือกระจายทั่วไป กลีบรวม 3–5 กลีบ แยกกัน เกสรเพศผู้ 1–4 อัน ดอกเพศเมียก้านเกสรเพศเมียยาวไม่เท่ากัน ยอดเกสรเพศเมียแตกแขนงหรือเรียบ ในไทยมีประมาณ 20 ชนิด เช่น ไทรใบขน F. fulva Reinw. ex Blume มะนอดน้ำ F. hirta Vahl และเดื่อน้ำ F. ischnopoda Miq.

2. Pharmacosycea แยกเพศร่วมต้น แผ่นใบมีผลึกซิสโทลิท figs ออกเป็นคู่ ออกเดี่ยว ๆ หรือเป็นกระจุก ส่วนมากออกตามซอกใบ มีก้านหรือก้านผลเทียม ใบประดับที่โคนส่วนมากมี 3 ใบ ช่องเปิดมี 3–5 ใบ กลีบรวม 2–6 กลีบ เกสรเพศผู้ 1–3 อัน มีที่เป็นหมัน ในไทยมี 5 ชนิด เช่น มะเดื่อกวาง F. callosa Willd.

3. Sycidium แยกเพศต่างต้น แผ่นใบมีผลึกซิสโทลิท figs มีปุ่มหรือจุดโปร่งแสง ออกเดี่ยวๆ หรือเป็นคู่ ตามซอกใบ กิ่ง หรือลำต้น ใบประดับ 1–3 ใบ ส่วนมากมีใบประดับด้านข้าง ช่องเปิดขนาดเล็กหรือมีใบประดับที่ปลายชี้ขึ้น ดอกเพศผู้อยู่ใกล้ช่องเปิด กลีบรวม 3–6 กลีบ เกสรเพศผู้มักมี 1 อัน มีดอกเพศผู้ที่เป็นหมัน ดอกเพศเมีย กลีบรวม 3–6 กลีบ แยกกัน ในไทยมี 15 ชนิด เช่น ไทรหิน F. anastomosans Wall. ex Kurz มะนอดน้ำ F. heterophylla L.f. และมะเดื่อหิน F. montana Burm.f.

4. Sycomorus แยกเพศต่างต้นหรือร่วมต้น มักมีต่อมไขตามข้อกิ่ง figs เกลี้ยง มีปุ่มหรือเป็นสัน ออกเป็นคู่หรือออกเดี่ยวๆ ตามซอกใบ ตามกิ่ง หรือเป็นช่อตามลำต้นหรือไหล ใบประดับ 3–7 ใบ ส่วนมากมีใบประดับด้านข้าง ช่องเปิดมีใบประดับมากกว่า 3 ใบ ดอกเพศผู้เรียงอยู่ใกล้ช่องเปิด ส่วนมากมีใบประดับย่อย 2 ใบ วงกลีบรวม 2–3 กลีบ เกสรเพศผู้ส่วนมากมี 2 อัน ดอกเพศเมีย วงกลีบรวม 3–6 กลีบ เชื่อมติดกัน แยกกัน หรือลดรูป ยอดเกสรเพศเมีย 1 อัน ในไทยมีประมาณ 16 ชนิด เช่น เดื่อหว้า F. auriculata Lour. มะเดื่ออุทุมพร F. racemosa L. จิ้งเขา F. schwarzii Koord. และเดื่อปล้องหิน F. semicordata Buch.-Ham. ex Sm.

5. Synoecia ไม้เถา มีรากเกาะ สั้นๆ ตามข้อ แยกเพศต่างต้น ใบที่โคนรูปร่างและขนาดต่างจากใบที่ออกตามเถาที่มี figs ติดอยู่ ปลายใบคล้ายรูปหยดน้ำ figs ออกตามกิ่ง ลำต้น หรือตามไหล ออกเป็นคู่ เป็นกระจุก หรือออกเดี่ยว ๆ ใบประดับที่โคน 3 ใบ ส่วนมากไม่มีใบประดับด้านข้าง ช่องเปิดขนาดเล็ก บุ๋มเล็กน้อย อาจมีขนแข็งด้านใน เกสรเพศผู้ 1–2 อัน กลีบรวมมีได้ถึง 7 กลีบ หรือไม่มี สีแดงเข้ม รังไข่ส่วนมากมีก้าน มีดอกที่ไม่มีเพศในช่อดอกเพศเมีย ในไทยมี 14 ชนิด เช่น ตีนตุ๊กแก F. pumila L. และเดื่อเถาใบใหญ่ F. punctata Thunb.

6. Urostigma ส่วนใหญ่เป็นไม้กึ่งอิงอาศัย มีรากอากาศ แยกเพศร่วมต้น แผ่นใบด้านล่างมีต่อมไขที่โคนเส้นกลางใบ 1 ต่อม figs เกลี้ยง ออกเป็นคู่หรือออกเดี่ยวๆ ตามซอกใบหรือตามกิ่ง ใบประดับที่โคน 2–3 ใบ ไม่มีใบประดับด้านข้าง ช่องเปิดมีใบประดับ 2–5 ใบ ปิดด้านบน ดอกเพศผู้เรียงกระจายระหว่างดอกเพศเมีย หรืออยู่ใกล้ช่องเปิด กลีบรวม 3–5 กลีบ เกสรเพศผู้ 1 อัน ยอดเกสรเพศเมียส่วนมากมี 1 อัน ในไทยมีประมาณ 45 ชนิด เช่น ไทร F. annulata Blume นิโครธ F. benghalensis L. ไทรย้อย F. benjamina L. มะดื่อหิน F. orthoneura H.Lév. & Vaniot โพศรีมหาโพธิ F. religiosa L. และโพขี้นก F. rumphii Blume

ไม้ต้น สูงได้ถึง 20 ม. กิ่งมีขนหยาบหรือขนยาว หูใบยาว 0.8–3.2 ซม. ร่วงเร็ว มีขน ใบรูปรี รูปไข่กลับ รูปขอบขนาน หรือเกือบกลม ยาว 6–35 ซม. ใบอ่อนบางครั้งรูปฝ่ามือ 3–7 แฉก ขอบใบจักซี่ฟัน แผ่นใบมีขนทั้งสองด้าน เส้นแขนงใบย่อยแบบขั้นบันได ก้านใบยาวได้ถึง 30 ซม. ในใบอ่อน ดอกอยู่ภายในฐานดอกที่ขยายออกเป็นคู่ตามกิ่งที่ใบร่วง รูปกลมหรือรูปรี มีขนหนาแน่น เส้นผ่านศูนย์กลาง 1.2–2.5 ซม. สุกสีเหลืองหรือส้ม ไร้ก้านหรือก้านยาว 2–5 มม. ช่องเปิดกว้างประมาณ 4 มม. มีขนด้านใน ใบประดับขนาดใหญ่ (สกุลย่อย Ficus)

พบที่หมู่เกาะนิโคบาร์ ของอินเดีย พม่า คาบสมุทรมลายู บอร์เนียว สุมาตรา และชวา ในไทยพบทางภาคเหนือ ภาคตะวันตกเฉียงใต้ และภาคใต้ ขึ้นตามป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น และป่าดิบเขา ความสูงถึงประมาณ 1800 เมตร

ไม้ต้น กึ่งอาศัยหรือขึ้นบนพื้นดิน สูงได้ถึง 35 ม. หูใบยาว 0.5–2.8 ซม. ร่วงเร็ว ใบรูปรีถึงหรือรูปขอบขนาน หรือแกมรูปไข่กลับ ยาว 2–14 ซม. แผ่นใบหนา เกลี้ยง เส้นแขนงใบย่อยเรียงขนานกัน มีต่อมไขที่โคนเส้นกลางใบ ก้านใบยาว 0.5–2 ซม. ดอกอยู่ภายในฐานดอกที่ขยายออกเดี่ยว ๆ หรือเป็นคู่ตามซอกใบ รูปกลม รูปไข่กลับ หรือรูปรี เกลี้ยงหรือมีขนประปราย เส้นผ่านศูนย์กลาง 0.5–1.8 ซม. สุกสีเหลือง อมส้ม แดงเข้ม หรือม่วง ไร้ก้าน ช่องเปิดกว้าง 1–2 มม. มีขนประปรายด้านใน ใบประดับด้านบนขนาดเล็ก เรียงซ้อนเหลื่อม (สกุลย่อย Urostigma)

พบที่ปากีสถาน อินเดีย เนปาล จีนตอนใต้ พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย ฟิลิปปินส์ และออสเตรเลีย ในไทยพบทุกภาค ขึ้นตามป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น และป่าดิบเขา หรือเขาหินปูน ความสูงถึงประมาณ 1300 เมตร เป็นไม้ประดับให้ร่มเงา

ชื่อสามัญ  Benjamin’s fig, Golden fig, Weeping fig

ชื่ออื่น   จาเรย (เขมร); ไทร (นครศรีธรรมราช); ไทรกระเบื้อง (ประจวบคีรีขันธ์); ไทรย้อย, ไทรย้อยใบแหลม (กรุงเทพฯ, ตราด)

ไม้ต้น บางครั้งรอเลื้อย กึ่งอาศัยหรือขึ้นบนพื้นดิน สูงได้ถึง 30 ม. หูใบยาว 0.5–1.5 ซม. ร่วงเร็ว ใบรูปรี รูปขอบขนาน หรือรูปไข่กลับเกือบกลม ยาว 2–14 ซม. ขอบใบหนาช่วงโคน แผ่นใบหนา เส้นโคนใบ 1 คู่ เห็นชัดเจน เส้นแขนงใบย่อยเรียงขนานกัน มีต่อมไขที่โคนเส้นกลางใบ ก้านใบยาว 0.5–3 ซม. ดอกอยู่ภายในฐานดอกที่ขยายออกเดี่ยว ๆ หรือเป็นคู่ตามซอกใบ รูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 0.5–1 ซม. สุกสีชมพูหรือม่วงอมดำ ไร้ก้าน ช่องเปิดกว้าง 1.5–2 มม. มีขนด้านใน ใบประดับด้านบน 3 อัน เรียงซ้อนเหลื่อม กลีบรวมด้านในสีแดง ขอบสีขาว (สกุลย่อย Urostigma)

พบที่ปากีสถาน อินเดีย เนปาล ศรีลังกา จีนตอนใต้ ญี่ปุ่น ไต้หวัน พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย ฟิลิปปินส์ และออสเตรเลีย ในไทยทั่วทุกภาค ขึ้นตามป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น และป่าเบญจพรรณ ป่าเสื่อมโทรมชายทะเล หรือเขาหินปูน ความสูงถึงประมาณ 1100 เมตร

ชื่อสามัญ  Curtain fig

ชื่ออื่น   ไทรกร่าง (กาญจนบุรี); ไทรย้อยใบทู่ (ทั่วไป); ไฮฮี (เพชรบูรณ์)

ไม้พุ่มหรือรอเลื้อย กิ่งมีขนละเอียดหนาแน่น หูใบยาว 2–3 มม. ร่วงเร็ว ใบเรียงสลับระนาบเดียว รูปรี รูปไข่ หรือรูปขอบขนาน ยาว 2–10 ซม. ขอบจักมนหรือเป็นพู แผ่นใบมีขนละเอียดหรือขนหยาบทั้งสองด้าน เส้นแขนงใบเรียงจรดกันใกล้ขอบใบ มีต่อมไขตามซอกเส้นใบ ก้านใบยาวได้ถึง 1 ซม. ดอกอยู่ภายในฐานดอกที่ขยายออกเดี่ยว ๆ ตามซอกใบ สีเหลืองเปลี่ยนเป็นสีชมพูอมแดง รูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 4–5 มม. มีขนละเอียดหรือขนหยาบ ปลายมีติ่งรูปกรวยเป็นขอบ ก้านช่อยาว 1–2 มม. ใบประดับ 3 ใบ ยาวประมาณ 1 มม. รูเปิดกว้างประมาณ 1 มม. ขอบหนา มีขนกระจาย กลีบรวมสีชมพู (สกุลย่อย Sycidium)

พบที่พม่า ในไทยพบทางภาคเหนือที่เชียงใหม่ ตาก ภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่เลย และภาคตะวันตกเฉียงใต้ที่กาญจนบุรี ประจวบคีรีขันธ์ เกาะตามหินปูน ความสูงถึงประมาณ 900 เมตร

ชื่ออื่น   เดื่อแห, ไทรหิน (ทั่วไป)