ไม้เถา ไม้พุ่ม หรือไม้ต้น ส่วนมากมีหนาม ใบประกอบ 2 ชั้น เรียงเวียน แกนกลางใบประกอบมักมีหนาม ใบประกอบย่อยเรียงตรงข้าม ใบย่อยเรียงตรงข้ามหรือเรียงสลับ ช่อดอกแบบช่อแยกแขนงหรือช่อกระจะ ฐานดอกสั้น กลีบเลี้ยง 5 กลีบ ขนาดไม่เท่ากัน เรียงซ้อนเหลื่อม กลีบล่างคล้ายหมวก กลีบดอก 5 กลีบ ขนาดไม่เท่ากัน เกสรเพศผู้ 10 อัน แยกกัน โคนมักมีขน รังไข่ไร้ก้านหรือมีก้านสั้น ๆ มีช่องเดียว ออวุลมี 1–10 เม็ด ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ยอดเกสรรูปกรวยหรือจัก 2 พู ผลเป็นฝักแห้งแตกหรือไม่แตก เมล็ดกลม ๆ แบน

สกุล Caesalpinia อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Caesalpinioideae มีประมาณ 100 ชนิด พบทั่วไปในเขตร้อน ในไทยมี 18 ชนิด มีเพียงหางนกยูงไทย C. pulcherrima (L.) Sw. ที่เป็นไม้ประดับ ชื่อสกุลตั้งตามนักพฤกษศาสตร์ชาวอิตาลี Andreas Caesalpinus (1519–1603)

ไม้เถาเนื้อแข็ง ลำต้นมีหนามแข็งและหนามโค้งทั่วไป แกนกลางใบประกอบยาว 15–30 ซม. ใบประกอบย่อยมี 2–5 ใบ ใบย่อยมี 4–5 คู่ รูปไข่ ยาว 5–10 ซม. ปลายแหลมยาว โคนเบี้ยว ก้านใบยาว 3–5 มม. ช่อดอกออกตามซอกใบ ช่อแขนงแบบช่อกระจะ ยาวได้ถึง 30 ซม. ใบประดับร่วงง่าย ดอกจำนวนมาก ก้านดอกยาว 0.5–1.5 ซม. กลีบเลี้ยงสีเขียวอมเหลืองคล้ายกลีบดอก กลีบล่างรูปคุ่ม ดอกสีเหลือง ยาวประมาณ 1 ซม. กลีบกลางสีน้ำตาลแดงคล้ายรูปผีเสื้อ ขนาดเล็กกว่ากลีบอื่น ๆ ก้านชูอับเรณูโค้งงอ ยาว 2–2.5 ซม. มีขนใกล้โคน รังไข่เกลี้ยง มีออวุล 1–2 เม็ด ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ฝักแบน รูปขอบขนาน ยาว 8–12 ซม. มีปีกกว้าง 5–7 มม. เมล็ดติดประมาณกลางฝัก

พบที่อินเดีย เนปาล พม่า จีนตอนใต้ เวียดนาม ภูมิภาคมาเลเซีย และฟิลิปปินส์ ในไทยพบกระจายห่าง ๆ ทุกภาค ขึ้นตามชายป่า ริมลำธาร ในป่าดิบแล้ง ป่าดิบเขา และป่าดิบชื้น ความสูงถึงประมาณ 1000 เมตร

ชื่ออื่น   กำจาย, หนามจั่น (ภาคเหนือ); ขี้แรด (ภาคตะวันตกเฉียงใต้); วัลย์ทะลึงใหญ่ (นครราชสีมา); หนามขี้แรด (ราชบุรี); หนามค่า (เลย); หนามโค้ง, หนามจาย (ภาคกลาง)