ไม้เถา ไม้พุ่ม หรือรอเลื้อย ใบเดี่ยวหรือใบประกอบ เรียงตรงข้าม ก้านใบย่อยมักมีข้อ ช่อดอกส่วนมากแบบช่อกระจุกแยกแขนง กลีบเลี้ยงส่วนมากรูปถ้วย มี 5–9 กลีบ ติดทน ดอกส่วนมากรูปดอกเข็มสีขาว มี 5 หรือหลายกลีบ เรียงซ้อนเหลื่อมในตาดอก เกสรเพศผู้ 2 อัน ติดภายในหลอดกลีบดอก ก้านชูอับเรณูสั้น แกนอับเรณูมีรยางค์สั้น ๆ รังไข่เหนือวงกลีบ มี 2 ช่อง แต่ละช่องมีออวุล 2 หรือหลายเม็ด ก้านเกสรเพศเมียรูปเส้นด้าย ยอดเกสรเป็นตุ่มหรือจัก 2 พู ผลสดติดเป็นคู่หรือฝ่อเหลือผลเดียว สุกสีดำหรือม่วงอมดำ มีหนึ่งหรือหลายเมล็ด

สกุล Jasminum มีประมาณ 200 ชนิด ส่วนมากพบในเอเชียและแอฟริกาเขตร้อน พบน้อยในเขตอบอุ่น ในไทยเป็นพืชพื้นเมืองประมาณ 32 ชนิด และเป็นไม้ต่างถิ่นกว่า 10 ชนิด ชื่อสกุลมาจากภาษาอาหรับ “yasmin” ที่ใช้เรียกมะลิ

ไม้พุ่มรอเลื้อย สูงได้ถึง 3 ม. กิ่งมีขนประปราย ใบเดี่ยว รูปรีหรือรูปไข่กลับกว้างเกือบกลม ยาว 4–12.5 ซม. แผ่นใบด้านล่างมีขนตามเส้นแขนงใบ ก้านใบยาว 2–6 มม. มีขนสั้นนุ่ม โคนและปลายแหลม เส้นแขนงใบข้างละ 4–6 เส้น เส้นโคนใบไม่ชัดเจน ช่อดอกออกสั้น ๆ ที่ปลายกิ่ง มี 1–5 ดอก ใบประดับรูปลิ่มแคบ ยาว 4–8 มม. ก้านดอกยาว 0.3–2 ซม. กลีบเลี้ยง 8–9 กลีบ รูปแถบ ยาว 5–7 มม. หลอดกลีบดอกสั้น กลีบดอกมีได้ถึง 16 กลีบ รูปรีหรือเกือบกลม ยาว 5–9 มม. ผลรูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. สุกสีม่วงดำ

เข้าใจว่ามีถิ่นกำเนิดในอินเดีย เป็นไม้ประดับทั่วไปในเขตร้อน ดอกมีกลิ่นหอมแรง ซึ่งอาจเป็นที่มาของชื่อสามัญ Arabian jasmine มีหลากสายพันธุ์ ทั้งดอกซ้อน ดอกเรียงเป็นชั้นหลายแบบ หรือรูปคล้ายมงกุฏ ส่วนใหญ่ไม่ติดผล เป็นสัญลักษณ์ของวันแม่แห่งชาติของไทย และเป็นดอกไม้ประจำชาติของฟิลิปปินส์

ชื่อพ้อง  Nyctanthes sambac L.

ชื่อสามัญ  Arabian jasmine, Sampaguita

ชื่ออื่น   ข้าวแตก (เงี้ยว-แม่ฮ่องสอน); เตียมูน (ละว้า-เชียงใหม่); มะลิ (ทั่วไป); มะลิขี้ไก่ (เชียงใหม่); มะลิซ้อน (ภาคกลาง); มะลิป้อม (ภาคเหนือ); มะลิลา (ท่วไป); มะลิหลวง (แม่ฮ่องสอน)

ไม้เถา มีขนสั้นนุ่มหรือขนยาวตามกิ่งอ่อน แผ่นใบด้านล่าง ก้านใบ ช่อดอก และกลีบเลี้ยง ใบรูปไข่หรือแกมรูปขอบขนาน ยาว 5–11 ซม. ปลายแหลมหรือแหลมยาว โคนรูปลิ่มกว้างหรือกลม ก้านใบยาว 0.6–1.6 ซม. เส้นแขนงใบข้างละ 3–4 เส้น ช่อดอกออกสั้น ๆ ที่ปลายกิ่งหรือกิ่งข้าง ดอกจำนวนมาก ใบประดับรูปแถบ ยาวได้ถึง 1 ซม. ก้านดอกไร้ก้านหรือยาวได้ถึง 3 มม. หลอดกลีบเลี้ยงยาว 1–1.5 มม. กลีบรูปแถบ ยาว 1–2 มม. พับงอ หลอดกลีบดอกยาว 0.4–1 ซม. กลีบดอก 7–8 กลีบ รูปใบหอก ยาว 7–9 ผลรูปรีกว้าง ยาวประมาณ 1 ซม.

พบที่พม่า คาบสมุทรมลายู สุมาตรา ในไทยพบทางภาคเหนือที่แม่ฮ่องสอน ภาคกลางที่สระบุรี และกระจายทั่วไปทางภาคตะวันตกเฉียงใต้ และภาคใต้ ขึ้นตามชายป่าหรือป่าโปร่ง ความสูงถึงประมาณ 700 เมตร

ชื่ออื่น   กรงจัน (ภาคเหนือ); มะลิเขี้ยวงู (ภาคใต้); มะลิป่า (นครราชสีมา)

ไม้เถาหรือไม้พุ่มทอดเลื้อย กิ่งอ่อนมีขนละเอียด ใบรูปไข่ถึงรูปใบหอก ยาว 1.3–5.5 ซม. ปลายเรียวแคบ มน หรือแหลมสั้น ๆ ปลายมีติ่ง โคนกลมหรือเว้าตื้น เส้นโคนใบข้างละ 1–2 เส้น โค้งเป็นเส้นขอบใน เส้นแขนงใบไม่ชัดเจน ก้านใบยาวประมาณ 5 มม. มีขนละเอียด ช่อดอกมีดอกเดียว ใบประดับ 1 คู่ เป็นติ่งแหลมอ่อน ๆ ยาวประมาณ 1 มม. ก้านดอกยาว 1–2 มม. กลีบเลี้ยงรูปลิ่มแคบ ยาว 2–5 มม. มีขนละเอียดประปราย หลอดกลีบดอกยาว 1.7–3 ซม. กลีบดอก 6–8 กลีบ รูปรีหรือรูปขอบขนาน ยาว 0.9–1.7 ซม. ผลรูปรีเกือบกลม

พบที่คาบสมุทรมลายู และภาคใต้ของไทยที่สุราษฎร์ธานี ภูเก็ต พังงา สงขลา ขึ้นตามเขาหินปูนในป่าดิบชื้น ความสูง 100–250 เมตร

ไม้เถา เกลี้ยง ใบเดี่ยวหรือใบประกอบมี 3 ใบย่อย ใบย่อยใบปลายรูปขอบขนานแกมรูปไข่ ยาว 7–13 ซม. ใบข้างขนาดเล็ก ยาว 3–6.5 ซม. ปลายเรียวแหลมยาว โคนกลม ตัด หรือเว้าตื้น ก้านใบยาว 1–2 ซม. เส้นโคนใบข้างละ 2 เส้น เส้นแขนงใบข้างละ 3–4 เส้น มีตุ่มใบเป็นขน ช่อดอกออกที่ปลายกิ่งหรือซอกใบ ก้านช่อสั้นกว่าใบ ใบประดับขนาดเล็ก ก้านดอกยาว 3–7 มม. หลอดกลีบเลี้ยงยาวประมาณ 2 มม. กลีบรูปสามเหลี่ยม ยาว 0.6–0.8 มม. หลอดกลีบดอกสีชมพู ยาว 0.7–1 ซม. กลีบดอก 5 กลีบ รูปไข่ กว้างประมาณ 5 มม. ยาว 5–6 มม. อับเรณูยาวประมาณ 4 มม. ผลรูปรีกว้าง จักเป็นพู ยาวประมาณ 8 มม.

พบที่อินเดีย เนปาล จีนตอนใต้ พม่า และภาคเหนือของไทยที่ดอยอินทนนท์ ขึ้นตามป่าดิบเขา ความสูง 1900–2500 เมตร ดอกมีกลิ่นหอม ส่วน subsp. dispermum มีใบย่อย 3–7 ใบ ใบย่อยขนาดเล็ก พบที่อินเดีย ภูฏาน และเนปาล

ชื่ออื่น   เครือเกตถวา, มะลิดอย (เชียงใหม่)